شنبه ۲۳ شهریور ۱۳۹۲ – ایسنا – طی حدود ۱۰ سال گذشته بحث بحران دریاچه ارومیه یکی از مباحث اصلی متخصصان محیط زیست کشور و از جمله دغدغه های مسوولان بوده است. به گزارش ایسنا، بسیاری، عوامل طبیعی و خشکسالی را دلیل اصلی کم آبی دریاچه ارومیه می دانند و می گویند باید به طبیعت زمان داد تا خود را احیا کند، برخی می‌گویند ساخت سدها و میانگذر شهید کلانتری باعث خشکی دریاچه شده و وزارت نیرو را مقصر می دانند، برخی مصرف بی رویه روان آبها و آبهای زیر زمینی را از یک طرف و تغییر در الگوی کشت و راندمان پایین آبیاری سنتی را دلیل اصلی می دانند و جهاد کشاورزی مقصر معرفی می کنند و به این ترتیب تعداد کثیری از متخصصان عامل انسانی را علت اصلی تشدید بحران می دانند.
خبرگزاری دانشجویان ایران منطقه آذربایجان غربی در گفتوگو با دکتر ناصر آق، عضو هیات علمی و بنیانگذار پژوهشکده آرتمیا و آبزیان دانشگاه ارومیه به بررسی ابعاد و پیامدهای مختلف بحران دریاچه ارومیه پرداخته است.
وی در ابتدای سخنان خود تاکید کرد که به عنوان یک شخصیت علمی که طی ۱۸ سال گذشته از نزدیک شاهد اتفاقات و تغییرات در حوزه آبی دریاچه ارومیه بوده و به طور مستمر در ارتباط با دریاچه ارومیه تحقیق کرده معتقد است که شروع بحران به خاطر تغییرات طبیعی و خشکسالی بوده و عدم مدیریت صحیح منابع آبهای منطقه باعث تشدید بحران شده است.
هیچوقت دیدگاه هایم مورد توجه قرار نگرفت
وی گفت: بنده در سالهای گذشته مرتبا برای حل بحران دریاچه ارومیه روشهای واقع بینانه ارائه کردم ولی متاسفانه هیچوقت دیدگاه هایم مورد توجه قرار نگرفت. متاسفانه خیلی ها با اینکه هیچوقت در کنار دریاچه ارومیه نبودند و نه تنها هیچ تحقیق میدانی در ارتباط با دریاچه انجام نداده اند بلکه حتی شاهد تغییرات تدریجی در وضعیت دریاچه نبوده و از ابعاد بحران در حال حاضر اطلاعی ندارند، امروز خود را دلسوزتر و دیدگاه های خود را علمی تر و عملی تر اعلام می کنند. متاسفانه تعدادی از مسوولان نیز بدون درنظر گرفتن پیشینه اجرایی و تحقیقاتی افراد مسوولیت‌های سنگینی به آنان واگذار می کنند که در نهایت پس از صرف بودجه کلانی از بیت المال بدون نتیجه مطلوب و با بدتر شدن شرایط خاتمه می یابد.
آب نیمه جنوبی دریاچه ارومیه کمی بیشتر از میزان آب در دریاچه پشت سد شهرچای است
وی اظهار کرد: بررسی‌های اخیر بنده از میزان آب در نیمه جنوبی دریاچه ارومیه شدت بحران را پیش از پیش آشکار می کند. متاسفانه در حال حاضر حداکثر ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب در نیمه جنوبی دریاچه وجود دارد که کمی بیشتر از میزان آب در دریاچه پشت سد شهرچای است. این میزان آب در پهنه ای به وسعت حدودا ۲۴۰ کیلومتر مربع با عمق بسیار کم پخش شده، لذا به سرعت تبخیر می شود و با ادامه روند کنونی تا پایان تابستان ۱۳۹۳ بخش جنوبی دریاچه ارومیه به جز در محدوده بسیار کوچکی در زیر پل میانگذر (به طول و عرض حداکثر یک کیلومتر) به طور کامل خشک خواهد شد. این یعنی چیزی فراتر از یک فاجعه و بسیار متفاوت تر از آمار و ارقامی که توسط برخی از رسانه ها یا سازمان‌ها اعلام می شود. فرصتهای طلایی برای احیای دریاچه ارومیه با هزینه کمتر از بین رفته است ولی هنوز هم روزن های امید به طور کامل بسته نشده و اگر فرصتهای باقی مانده را از دست ندهیم و واقع بینانه تر و علمی تر به قضیه نگاه بکنیم هنوز هم می توان دریاچه ارومیه را به صورت فاز بندی شده احیا کرد.
حل مشکل دریاچه ارومیه آنقدرها هم که مطرح می شود پیچیده و سخت نیست
آق در عین حال با تاکید بر این که حل مشکل دریاچه ارومیه آنقدرها هم که مطرح می شود پیچیده و سخت نیست و قطعا می توان دریاچه ارومیه را نجات داد در رابطه با خشکسالی و اثرات آن بر دریاچه ارومیه اظهار کرد: خشکسالی در دریاچه ارومیه از سال ۱۳۷۶ شروع شد. در سالهای اول شروع خشکسالی همه فکر می‌کردند که اینهم یکی از همان دوره های طبیعی خشکسالی است که قبلا هم در سالهای دور اتفاق افتاده بود و تصور می‌کردند که پس از چند سال رفع خواهد شد که اینطور نشد. برعکس به خاطر گرمتر شدن هوای منطقه و افزایش شدت تبخیر، روند کاهش آب دریاچه ارومیه شدت گرفت. متاسفانه در هشت سال گذشته روند خشک شدن دریاچه ارومیه به علت توسعه کشاورزی و باغداری در منطقه و استفاده بی رویه از آبهای سطحی و زیرزمینی بیش از پیش تشدید شد. به این ترتیب عوامل طبیعی جای خود را به عوامل انسانی داد و روند خشک شدن دریاچه ارومیه فزونی گرفت.
تاثیر سدسازی بر بحران دریاچه ارومیه
وی با اشاره به اینکه توسعه کشاورزی مستلزم مهار آبها و استفاده بهینه از منابع آبی برای نیازهای آبی کشاورزان است به ایسنا گفت: سد سازی در تمام کشورهای دنیا جزو برنامه های زیربنایی وزارت نیرو با هدف استفاده علمی تر از منابع آبی است. متاسفانه در کشور ما فعالیتهای خوب یک سازمان با فعالیتهای بد یک سازمان دیگر زیر سووال می رود. درواقع یکی از اهداف سدسازی کنترل و مقابله با بحران‌های پیش بینی شده و یا پیش بینی نشده است چون بخش عمده آبهای مهار شده پشت سدها در بخشهای کشاورزی و صنعت مصرف می‌شود و بخشی هم مستقیما مصرف انسانی دارد؛ بنابراین کنترل و حفاظت از آب بسیار ضروری و عدم حفاظت صحیح از آن خیانت است ولی در نقطه مقابل مصرف بی رویه و غیر علمی از این آب هاست که ایجاد بحران می کند؛ بنابراین نه عمل سد سازی بلکه استفاده غیر علمی از آبهای پشت سدها، روان آبها و آبهای زیرزمینی باعث هدر رفتن حجم بزرگی از آبهای منطقه شده که در واقع حق آبه دریاچه ارومیه محسوب می شود.
تاثیر توسعه کشاورزی بر بحران دریاچه ارومیه
وی ادامه داد: قطعا توسعه کشاورزی با توجه به تامین غذایی جمعیت رو به رشد کشور برنامه ریزی شده است که جزو فعالیتهای زیربنایی هر کشور محسوب می شود چون کشوری که نتواند غذایی مردم خود را تولید کند نمی تواند به توسعه در سایر ابعاد برنامه ریزی کند ولی روشهای توسعه کشاورزی باید بر اساس واقعیتهای موجود و میزان منابع آبی انجام گیرد.
بنیانگذار انجمن علمی آبزی پروری ایران اظهار کرد: متخصصان کشاورزی در سراسر دنیا در این مورد متفق القولند که الگوی کشت باید متناسب با منابع آبهای موجود در هر منطقه باشد و روشهای آبیاری نیز باید با توجه به حجم آبهای موجود برنامه ریزی شود. عدم توجه به این مسائل یعنی بی برنامگی برای مدیریت منابع آبی. متاسفانه به علت راندمان پایین آبیاری کشاورزی (۳۰-۲۵ درصد)، حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد از ۹۰ درصد آبهای منطقه که به بخش کشاورزی اختصاص می یابد هدر می رود که بالغ بر دو میلیارد مترمکعب آب در سال می‌شود. استفاده کنترل نشده از آبهای زیرزمینی از یک طرف باعث تخلیه سفره های زیرزمینی شده و از طرف دیگر در اثر نشت معکوس آب از طرف دریاچه به طرف سفره ها باعث شور شدن آبهای زیرزمینی می‌شود. موضوع توسعه کشت محصولات با نیاز آبی بالا نیز از طرف دیگر بر بحران دامن زده است؛ لذا تغییر روش آبیاری از سیستم سنتی به روش مکانیزه تحت فشار، اعمال کنترل شدید بر استفاده از آبهای زیرزمینی و اصلاح الگوی کشت سه برنامه اصلی است که برای مدیریت بهینه آبهای موجود بایستی انجام شود.
تاثیر میانگذر شهید کلانتری بر کم آبی دریاچه ارومیه
وی با ابراز یان عقیده که میانگذر شهید کلانتری هیچ تاثیری بر خشک شدن دریاچه ارومیه ندارد افزود: دریاچه ارومیه با مشکل کم آبی مواجه است نه با مشکل گردش آب. دوستانی که این موضوع را مطرح می کنند شاید متوجه نیستند که در حال حاضر حدود ۹۰ درصد از محدوده دو طرف جاده میانگذر خشک شده است و دو طرف دریاچه ارومیه فقط در ناحیه زیر پل بخاطر عمق بیشتر به هم وصل هستند؛ بنابراین وجود یا عدم وجود میانگدر نمی تواند هیچ تاثیر منفی بر خشک شدن دریاچه ارومیه داشته باشد.
گردش آب با هدف تعادل یونی و اکولوژیک دو طرف میانگذر زمانی مهم هست که طرفین جاده پر از آب باشد. اگر مشکل خشکسالی پیش نمی آمد و دریاچه ارومیه با ایجاد یک جاده در طول کل عرض دریاچه به دو نیم کامل تقسیم می شد آیا باعث خشک شدن دریاچه می شد؟ به هیچ وجه ولی این عمل باعث شکل گیری دو اکوسیستم کاملا متفاوت می شد که می‌توانست از نظر اقتصادی به نفع منطقه باشد.
آق افزود: یک مثال تاریخی در این خصوص نظر بنده را تایید می‌کند. دریاچه بزرگ نمک در ایالت یوتای آمریکا مشابهت زیادی به دریاچه ارومیه دارد. بیش از شش دهه از دو نیم شدن کامل این دریاچه توسط یک میانگذر برای عبور قطار می گذرد ولی آن دریاچه نه تنها خشک نشد بلکه با ایجاد دو اکوسیستم متفاوت با شوری بالا در شمال و با شوری پایینتر در جنوب به بزرگترین تالاب تولید آرتمیا در دنیا تبدیل شد به طوری که آمریکا سالانه بیش از دو هزار تن سیست آرتمیا از آن دریاچه تولید و بیش از ۷۰ درصد بازار جهانی به این محصول با ارزش را تامین می‌کند. طرحی که هفت سال پیش برای دو نیم کردن کامل دریاچه ارومیه مطرح کرده بودم درصورت اجرا می توانست از خشک شدن بخش جنوبی دریاچه ارومیه آن طور که امروز شاهد آن هستیم جلوگیری کند.
انتقال آب بین حوضه‌یی از ارس یا دریای خزر
وی در گفتوگو با ایسنا در رابطه با موضوع انتقال آب بین حوضه‌یی به دریاچه ارومیه اظهار کرد: موضوع انتقال آب از سایر حوزه ها را معمولا کسانی مطرح می کنند که در منطقه مستقر نیستند و از کم و کیف مسائل، میزان آبهای موجود و نحوه مدیریت این آبها اطلاع کافی ندارند. در واقع ارائه دهندگان این طرح ها، ساده ترین و پر هزینه ترین روش را برای تامین آب دریاچه ارومیه مطرح می کنند که چندین برابر سایر طرحها هزینه و زمان خواهد برد و حتی درصورت موفقیت نوشداری پش از مرگ دریاچه خواهد بود.
این عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه گفت: انتقال آب از ارس یا هر حوزه دیگر نه تنها اتلاف وقت و بودجه های کلان است بلکه نشان دهنده ناتوانی مسوولان در مدیریت بهینه آبهای منطقه نیز هست. متاسفانه مسوولان به جای اینکه برای استفاده بهینه از آبهای موجود به روش های علمی برنامه ریزی کنند و با بالا بردن راندمان آبیاری کشاورزی، اصلاح الگوی کشت، مدیریت بهینه آبهای سطحی و زیر زمینی، جلوگیری از هدر رفتن سالانه دو میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی و صرفه جویی در مصارف صنعتی و شهری مشکل را در حداقل زمان و با حداقل بودجه حل کنند، از طرحهای انتقال آب از سایر حوزه ها دیگر با بودجه های کمرشکنی حمایت می کنند که حتی درصورت موفقیت حداکثر معادل همانقدر آبی که امروزه در بخش کشاورزی هدر می رود به دریاچه انتقال خواهد داد (یعنی حدود دو میلیارد مترمکعب).
انتقال آب از ارس یا دریای خزر امری غیر منطقی و غیر ضروری است
وی ادامه داد: وارد بحث اثرات مخرب انتقال آب بین حوزه‌یی و صدمه شدیدی که اکوسیستم منبع تامین آب متحمل خواهد شد، نمی شوم که البته درجای خود بسیار اهمیت دارد؛ بنابراین برنامه انتقال آب از ارس یا دریای خزر آنهم در این شرایط سخت و در ابتدای فعالیت دولت دکتر روحانی امری غیر منطقی و غیر ضروری است که باید از آن اجتناب شود. بهترین، عاقلانه ترین، علمی ترین و کم هزینه ترین روش برای تامین آب مورد نیاز دریاچه ارومیه مدیریت بهینه آبهای موجود در منطقه است.
آرتمیا و اهمیت اقتصادی دریاچه ارومیه
وی با اشاره به اهمیت اقتصادی آرتمیای دریاچه ارومیه اظهار کرد: آرتمیا یک محصول استراتژیک در صنعت پرورش میگو، ماهیان دریایی، ماهیان خاویاری و ماهیان زینتی است. در چند سال گذشته که تولید آرتمیا در دریاچه ارومیه متوقف شده نیاز صنعت آبزی پروری کشور به این محصول استراتژیک از آمریکا و چین به کشور تامین می شود. چرا استراتژیک؟ چون که اگر امروز به هر دلیلی واردات تخم (سیست) آرتمیا از خارج متوقف شود، پرورش و تولید میگو، ماهیان دریایی، ماهیان خاویاری و ماهیان زینتی در کشور تعطیل خواهد شد.
آق ادامه داد: این مساله به معنای ورشکستگی و بیکار شدن ده‌ها هزار نفری است که در حال حاضر در این صنعت مشغول کار هستند؛ بنابراین بازگرداندن دریاچه ارومیه به شرایط قبل از بحران با هدف بهره برداری اقتصادی از آن از اهمیت بالایی برخوردار است. ارزش اقتصادی آرتمیایی که در سالهای ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۶ در دریاچه ارومیه تولید می شد بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار می شد که متاسفانه علیرغم اصرار مکرر بنده در آن سال‌ها در بهره برداری از این ثروت عظیم غفلت شد ولی هنوز هم می توان با اجرای برنامه احیای فازبندی شده دریاچه ارومیه نه تنها با هدف زیست محیطی بلکه در قالب اهداف زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی برنامه ریزی کرد. در فاز اول طرح اخیر خود که به دبیرخانه دائمی شورای منطقه‌یی مدیریت حوضه آبخیز دریاچه ارومیه ارائه کردم احیای هشت هزار هکتار از ناحیه مرکزی جنوب دریاچه با ۵۰ میلیارد تومان بودجه را پیشنهاد کردم که می تواند از یک طرف بخشی از دریاچه ارومیه را به شکوفایی دوران قبل از شروع خشکسالی برگرداند و از طرف دیگر می توان با تولید سالانه بیش از ۱۰۰ تن سیست آرتمیا و صدها تن بیومس آرتمیا به ارزش ۵۰ میلیارد تومان به اقتصاد منطقه کمک کرد. بدین وسیله از یک طرف وابستگی صنعت آبزی پروری کشور به این محصول استراتژیک از بین خواهد رفت و از طرف دیگر ایران را به یکی از صادر کنندگان مطرح سیست آرتمیا در دنیا تبدیل خواهد کرد و بدین ترتیب بخشی از بودجه مورد نیاز برای فازهای بعدی طرح جامع احیای دریاچه ارومیه از محل درآمدهای فازهای قبلی تامین خواهد شد.
مدیریت علمی احیای دریاچه ارومیه به دانشگاه ارومیه واگذار شود
بنیانگذار پژوهشکده آرتمیا و آبزیان دانشگاه ارومیه در رابطه با ضرورت مدیریت علمی دریاچه ارومیه در گفتوگو با ایسنا افزود: با تشکر از رییس جمهور بابت توجه ویژه به موضوع دریاچه ارومیه و طرح موضوع در نخستین جلسه هیات دولت تدبیر و امید، تقاضا می کنم قبل از هرچیز مدیریت علمی احیای دریاچه ارومیه را به یک سازمان واحد ترجیحا دانشگاه ارومیه واگذار کنند تا از تکثر متولیان این امر کاسته شود سپس با برنامه ای که توسط متخصصان دانشگاهی با هماهنگی سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت کشور ارائه می شود برای احیای دریاچه ارومیه سرمایه گذاری شود.
ماموریت ملی برای دانشگاه ارومیه
دکتر آق اظهار کرد:دانشگاه ارومیه نزدیکترین واحد علمی دولتی بزرگ به دریاچه ارومیه است. درواقع فاصله خطی دریاچه ارومیه از دانشگاه ارومیه کمتر از ۱۵ کیلومتر است. بیش از ۴۰۰ نفر عضو هیات علمی با تخصص های مختلف در دانشگاه ارومیه فعالیت می کنند که تخصص حداقل ۱۰۰ نفر از آنان به نوعی با مسائل دریاچه ارومیه مرتبط است. متخصصان دانشگاه ارومیه و در راس آن پژوهشکده آرتمیا در ۱۸ سال گذشته تحقیقات فراوانی در ارتباط با دریاچه ارومیه انجام داده اند؛ لذا بیش از هر سازمان دیگر از شایستگی و توانایی علمی برای مطالعه مستمر و احیای دریاچه ارومیه برخوردار هستند.
وی ادامه داد: دانشگاه ارومیه چندین کنفرانس ملی و بین المللی در خصوص دریاچه ارومیه و آرتمیای آن برگزار کرده و ارتباطات علمی گسترده ای با متخصصان نامی مرتبط در سراسر دنیا دارد؛ لذا از رییس جمهور و کارگروه احیای دریاچه ارومیه تقاضا می کنم این مسوولیت خطیر تحت عنوان مانیتورینگ و مطالعه مستمر دریاچه ارومیه و ارائه برنامه و راهکارهای علمی و عملی سریع برای رفع بحران دریاچه ارومیه به عنوان یک ماموریت ملی به دانشگاه ارومیه واگذار شود تا با استفاده از متخصصان بومی و مشاوره و همکاری متخصصان از سایر دانشگاه‌ها و مراکز علمی داخلی و خارجی برای احیای دریاچه ارومیه چاره اندیشی شود.
آق در پایان سخنان خود گفت:به عنوان یک هیات علمی متخصص و متعهد و کسی که بخش مهمی از زندگیش را صرف تحقیق در ارتباط با دریاچه ارومیه کرده، امیدوارم فرصت این خدمت به بنده داده شود تا با استفاده از توانمندیها و تجربیات کسب شده به رسالت استانی، ملی و بین المللی خود برای شکوفایی مجدد دریاچه ارومیه و تبدیل آن به یک تالاب بین المللی بی نظیر با ارزشهای اقتصادی کلان عمل نمایم.